Geriatrik tıp, yaşlı sağlığı ve hastalıkları olarak tanımlanabilir. Bireylerin yaş almaya bağlı ortaya çıkan sorunları; dahili, fiziksel, zihinsel, psikolojik ve sosyal problemlerini bütüncül bir bakışla ele alır ve genel sağlık durumunun iyileştirilmesi ile ilgilenir. Yaşlıda ortaya çıkan hastalıkların tanı, tedavi ve takibini tek elden yürütür. Peki sadece yaşlıya özel olan bir branşa neden ihtiyaç duyulur? Hangi belirtiler ya da sebeplerle geriatri doktoruna gitmek gerekir? Geriatri uzmanı Doç. Dr. Birkan İlhan yanıtladı.
Geriatrik yaş tanımı kaçtır?
Geriatrik yaş; 65 ve üzeri yaş olarak tanımlanır. Öte yandan yaşlanma tanımının sadece kronolojik yaşa göre yapılması doğru olmayıp bireyin biyolojik, psikolojik, sosyal durumu yaşlanma için önem arz eder.
Sadece yaşlıya özel olan bir branşa neden ihtiyaç duyuluyor?
Yaşlanma ile birlikte kronik hastalık sayısı ve dolayısıyla kullanılan ilaç sayısı da artış gösteriyor. Örneğin kişide hipertansiyon, kalp hastalığı, diyabet gibi dahili hastalıklara demans, depresyon, denge ve yürüme problemleri de eklendiğinde kişinin ayrı ayrı branşlara gitmesindense sorunlarının tek bir branşta yani geriatride tedavisi ve takibi yapılır. Ayrıca vücutta olan değişiklikler yaşlıları bazı durumlara karşı daha yatkın hale getirir. Genç ve orta yaşlı yetişkinlerde sık rastlanmayan, rastlansa dahi günlük hayatı etkilemeyen bu durumlar yaşlının hayat kalitesini ve genel sağlığını çok olumsuz yönde etkiler. Bunlar düşmeler, idrar kaçırma, unutkanlık, iştahsızlık, beslenme yetersizliği, uyku problemleri gibi “geriatrik sendrom” dediğimiz yaşlılık hastalıklarıdır. Geriatrist bu yaşlılık hastalıklarının ve yaşlının karşılaşabileceği bütün olumsuz durumların bilincinde olduğundan yaşlı hastayı bu sorunlarını da kapsayacak şekilde bütüncül bir bakışla değerlendirir ve takip ve tedavisini üstlenir.
Hangi belirtiler ya da sebeplerle geriatri doktoruna gitmek gerekir?
Yaşa özel gelişen bazı hastalıklara yani “geriatrik sendromlara” sahip bireyler, çok sayıda kronik hastalığı ve fazla sayıda ilaç kullanımı olan yaşlılar tek branş tarafından değerlendirme ve takip için geriatriste başvurabilirler. Yine yaşamın son döneminde, yatağa bağımlı hastalar da geriatrist tarafından takip edilebilmektedir. Yaşamın sonuna hastayı ve bakım verenlerini konfor içerisinde ulaştırmak çok önemlidir.
Geriatrik sendromlar nelerdir?
Malnütrisyon (yetersiz beslenme, kilo kaybı ve iştahsızlık), yutma güçlüğü (disfaji), kas kuvvetinde ve kütlesinde azalma; bununla birlikte yürümede yavaşlama (sarkopeni), denge bozuklukları, düşmeler, kırıklar, polifarmasi (çok sayıda veya uygun olmayan ilaç kullanımı), idrar kaçırma, kabızlık, uyku problemleri, unutkanlık, depresyon, görme ve işitme sorunları.
Yaşlı bireylerde sık görülen kronik hastalıklar nelerdir?
Hipertansiyon, diyabet, kalp damar hastalıkları, beyin damar hastalıkları, Alzheimer hastalığı ve diğer demans türleri, Parkinson, kanserler, osteoporoz ve infeksiyonlar (idrar yolu infeksiyonu, zatürre gibi) yaşlı bireylerde sık rastlanan hastalıklardır. Bu ve benzeri hastalıklara sahip bireyler takip ve tedavi için geriatriste başvurabilirler.
Hiçbir hastalığı yoksa da başvurmalı mı?
Evet, sağlıklı yaşlılar da “sağlıklı yaş alabilmek için” geriatriste başvurabilirler. Dinç ve zinde bir yaşlılık dönemi için hastalıkların erkenden tespiti ve tedavisi önemlidir. Kemik erimesi taramaları, halk arasında çok bilinmese de kas erimesi taramaları, zihin testleri, denge testleri, kanser taramaları (meme, kolon gibi), göz ve işitme muayeneleri yaparak sorunları erkenden tespit edip ilerlemeden tedavileri yapılabilmektedir. Yine yaşa ve yaşlılığa özel sağlıklı beslenme önerileri ile hastanın kalp damar sağlığını korumanın yanında kasları kuvvetlendirmek, barsak sisteminin düzgün çalışmasını sağlamak, kemik sağlığını korumak gibi önemli müdahaleler mevcuttur. Geriatrist ile birlikte çalışan geriatri hemşireleri, fizyoterapistler, psikolog ve diyetisyenler de bu ekibin önemli parçalarıdır.
Yaşlılarda gözden kaçan, fark edilmeyip atlanan hastalıklar var mı?
Yaşlı bireylerde yeni ortaya çıkan her belirti dikkate alınmalı, yaşlanmanın doğal sonucu olarak görülmemelidir. Yeni ortaya çıkan belirtiler aslında çoğunlukla yaşlanma belirtisi olmayıp, aksine bir hastalık belirtisi veya kullanılmakta olan ilaçların yan etkisi olabilir. Örneğin yaşlılarda enfeksiyonlar çoğunlukla gençlerdeki gibi belirti vermemektedir. Yeni başlayan zihin karışıklığı yaşayan bir yaşlıda aslında beyinde sorun olduğu sanılırken bunun nedeni idrar yolu enfeksiyonu veya zatürre olabilir. Enfeksiyon tedavi edildiğinde zihin karışıklığı tamamen düzelip hasta eski zihin sağlığına tekrar kavuşmaktadır. Enfeksiyonlar sadece iştahsızlık, hareketlilikte azalma, durgunluk gibi günlük hayatta “yaşlılıktandır” denilerek gözden kaçabilecek silik belirtiler de verebilir. Yaşlı bireylerde idrar yapmada güçlük, kabızlık, ağız kuruluğu gibi semptomlar bazen bir ilacın yan etkisi olabilir ve o ilaç kesildiğinde bu şikayetler tamamen düzelebilir. Bu gibi yeni ortaya çıkan veya aniden kötüleşen her semptomda yaşlı bireylerin yakınları uyanık olmalı ve bunun bir hastalık belirtisi veya ilaç yan etkisi olabileceğini unutmamalıdır.
Yaşlı bireylerin hayatlarını kolaylaştırmak, sağlık durumunu iyileştirmek için atılabilecek adımlar nelerdir?
Öncelikle bilinçlenmek çok önemli. Büyüklerimizi bekleyen yaşlılık sorunlarını önceden bilir ve farkında olursak erkenden tanıyabilir ve önlem alabiliriz. Bu yaş grubunda taramaları, sağlık kontrollerini, aşıları ihmal etmemek gerekli. Yaşlı birey kendini iyi ifade edemediğinden fark edilmeyen ve ilerleyen hastalıklar olabilir. Örneğin yaşlılarda ağrı eşiği yüksektir ve yaşlı birey kalp krizi dahi geçirse hiçbir belirti ve bulgu olmayabilir. Yine hafif iştahsızlığı ve zayıflaması olan, kolları ve bacakları incelen bir yaşlı bunu normal görebilir ama aslında sarkopeni ve malnutrisyonun bir göstergesidir bu belirtiler, tedavi edilmelidir. Bu nedenlerle, yaşlının karmaşık ve birbiriyle etkileşen sorunlarını değerlendirmek, tespit ve tedavi edebilmek için geriatri branşında muayeneler ve testler daha kapsamlı yapılmaktadır. 65 yaş ve üzeri bireylerde tıpkı bebeklerde olduğu gibi belirli aralıklarla yapılması gerekli aşılar vardır. Bunlar zatürre, grip, zona, tetanoz ve bazı özel durumlarda menenjit aşılarıdır.
Sağlık kontrollerine ilave olarak genel olarak yaşam alanında da dikkatli olunması gereken durumlar vardır. Örneğin bu yaş gurubunda düşmeleri önlemek çok önemlidir. Her 3 yaşlıdan biri yılda 1 kez düşmektedir. Bunun sonucunda kalça kırığı gibi önemli kırıklar ve hayati tehlike arz eden durumlar olabilir. Bir kez düşen yaşlı da hiçbir sağlık sorunu yaşamasa bile bir kez daha düşmekten korktuğu için hareket etmekten çekinerek daha hareketsiz bir hayata geçebilmekte; ki bu biz geriatristlerin hiç istemediği bir durum. Bu nedenle ev içinde düşmeyi engelleyici önlemler alınmalı; bunların arasında banyoda kaydırmaz paspas, klozetten kalkarken tutunma barının olması, gece tuvalete giden yolun aydınlık olması, kayan kilim ve halıların olmaması, ortalıkta kablo-oyuncak gibi ayağa takılacak eşyaların olmaması, merdiven basamaklarının bitimine renkli şeritler çekilmesi gibi tedbirler sayılabilir.
